आनन्द

    कतै एउटा नयाँ मन्दिरको निर्माण हुँदै थियो । सयौं श्रमिक कार्यरत थिए । ठूला–ठूला ढुङ्गा फोरिंंँदै थिए । मूर्तिहरू बनाइँदै थिए । एउटा व्यक्ति घुम्दै–फिर्दै त्यहाँ आइपुग्यो । उसले ढुङ्गा फोर्दै गरेको एउटा श्रमिकलाई सोध्यो–‘हे मित्र के हुँदैछ यहाँ, के गरेको तिमीले ?’     
    त्यो मजदुरले आगन्तुकलाई हेर्दै भन्यो–‘अन्धो हौ कि क्या हो ? देख्दैनौ, ढुङ्गा फोर्दैछु ।’ यति भनेर त्यो श्रमिक आफ्नो काममा लाग्यो । काम यसरी गर्दै थियो मानौं कसैसँग बदला लिँदै थियो, ढुङ्गालाई यसरी हान्दै थियो मानौं कुनै शत्रुप्रति क्रोध उतार्दै थियो । 
    त्यो व्यक्ति अगाडि बढ्यो र अर्को ढुङ्गा फोर्दै गरेको श्रमिकलाई सोध्यो, ‘मेरो मित्र, के गरेको ?’ त्यो श्रमिकले आफ्नो उदास आँखा माथि उठायो र आगन्तुकलाई भन्यो–‘बालबच्चाका लागि रोजीरोटी कमाउँदै छु । जीविकोपार्जनको उपाय गर्दैछु यति भनेर फेरि उदासीपूर्ण ढंगबाट ढुङ्गा फोर्न थाल्यो । यो श्रमिकको जिन्दगीमा कुनै रस छैन, आनन्द छैन, कुनै गीत छैन, जिन्दगीमा उसको सौन्दर्य देखिँदैन, कुनै संगीत छैन, कुनै सुख छैन, उसको जीवन त केवल बोझ हो, जसलाई बोक्नुपरेको छ । बोक्दै जानुपरेको छ । अन्ततोगत्वा समाप्त हुनुपरेको छ । उसको ढुङ्गा फोराइबाट यस्तो लाग्थ्यो कि ऊ विवशतामा, मजबुरीमा जीवनको बोझ बोक्दैछ । 
त्यो व्यक्ति त्यहाँबाट पनि अगाडि बढ्छ र तेस्रो श्रमिकलाई सोध्छ जुन श्रमिक पनि ढुङ्गा नै फोर्दै थियो तर गीत पनि गाउँदै थियो । उसको आँखामा एउटा चमक थियो । एउटा खुसी थियो । उसको प्राणबाट सुगन्ध प्रवाहित भैरहेको आभास हुन्थ्यो । उसको कृत्य नृत्यझैं लाग्थ्यो । यो श्रमिकलाई पनि आगन्तुकले सोध्यो–‘मेरो साथी, के गर्दैछौ ?’ उसले आफ्नो प्रसन्न अनुहारलाई माथि उठायो र शब्दबाट फूल बर्साउँदै भन्यो–‘हे आगन्तुक, म परमात्माको मन्दिर बनाउँदैछु ।’ 
    यस कथाका पात्र ती तीनैजना श्रमिक सबै एउटै काम गर्दै थिए तर तिनीहरूको कामप्रतिको दृष्टिकोण अलग–अलग थियो । पहिलो श्रमिक क्रोध, दु:ख र पीडामा थियो । दोस्रो उदासी, बोझ र अर्थहीनतामा थियो भने तेस्रो आनन्दमग्नता र समर्पणमा थियो । एउटा ढुङ्गा फोर्दै थियो, एउटा जीविकोपार्जन गर्दै थियो, एउटा प्रभुको मन्दिर बनाउँदै थियो । ढुङ्गा फोर्ने काम आनन्दपूर्ण कसरी हुनसक्छ ? जीविकोपार्जनको कृत्यमा, नृत्य कसरी हुनसक्छ ? संगीतपूर्ण कसरी हुनसक्छ ? तर परमात्माको मन्दिर बनाउने काम निश्चय पनि आनन्दपूर्ण हुनसक्छ । 
    यो कहानीबाट आजको चर्चा सुरु गर्दैछु । जीवनको मन्दिरमा पनि तीनै किसिमका मानिस कार्यरत छन् । जीवनको मन्दिर निर्माणमा पनि तीनै किसिमका श्रमिक लागेका हुन्छन् । हामी यस्तो खालका श्रमिक हौंं यसको मूल्याङ्कन हुनु जरुरी छ । हामी ढुङ्गा फोर्दैछौं कि, जीविकोपार्जन गर्दैछौं कि ? प्रभुको मन्दिर बनाउँदैछौ ? स्वाध्याय गर्नु जरुरी छ । हामी जीवनलाई जसरी हेर्न सुरु गर्छौं जीवन त्यस्तै बन्दै जान्छ । यद्यपि भावना र जीवन आफैंमा खाली स्लेटजस्तै हो । यसमा हामी जे लेख्न सुरु गर्छौं त्यही लेखिन्छ । जीवन कोरा वा खाली कागजजस्तै हो । यसमा हामी जे लेख्छौं त्यही हाम्रो कथा बन्छ । 
जीवनलाई लिएर हामी जन्मिएका हुँदैनौं । जीवनलाई त दिनदिनै निर्माण गर्नुपर्छ । जीवनरूपी लामो यात्राको पात्र निर्देशक, निर्माता हामी स्वयं हौं । यति हुँदाहुँदै पनि आज सारा दुनियाँ दु:खको सागरमा डुबेको छ । मानिसको अन्तर्मनमा अन्धकार छाएको छ । जताततै अर्थहीनताको आभास हुन्छ । सारा दुनियाँमा मानिसको ह्दयबाट गीत हराएको छ । मस्ती र पुलक हराएको छ । आनन्द हराएको छ । किन हरायो ? कहँँ हरायो ? के भो दुनियाँलाई? 
    हजारौं वर्षको तथाकथित शिक्षाले मानिसलाई दु:खी हुन सिकायो । मानिसको विधायक दृष्टि खोसिदियो । आजसम्म पृथ्वीमा जीवनको आनन्दलाई स्वीकार गर्नेवाला शिक्षा अवतरण हुन सकेन । जीवनलाई विरोध गर्नेवाला, जीवनलाई निषेध गर्नेवाला, नकारात्मक दृष्टिकोण दिनेवाला, पलायनवादी दृष्टिकोण दिनेवाला शिक्षा मात्र पृथ्वीमा रह्यो । पृथ्वीको जीवनलाई नै मोक्षमा रूपान्तर गर्ने खालको, जे उपलब्ध छ त्यसलाई नै आनन्दमा परिवर्तित गर्ने खालको शिक्षा अहिलेसम्म पनि उत्पन्न हुन सकेन । त्यसकारण मनुष्यको यो दुर्दशा भएको हो । 
    हजारौं वर्षदेखि एउटै कुरा मानिसको मनमा लागिसकेको छ–जीवन व्यर्थ छ, जीवन माया हो, दु:खदायी छ, जीवन पाप हो । पापी मात्र जन्म–मरणको चक्रमा पर्छ । पुण्यात्मा भए त मुक्त भैहाल्थ्यो नि । 
    हरेक धर्मले एउटै कुरा सिकाउँछ कि आवागमनको चक्रबाट मुक्त हुनु छ, जीवन जंजीर हो, बन्धन हो । यस जीवनबाट मुक्ति पाउनु छ आदि–आदि । यस किसिमको शिक्षाले समाजलाई यति निष्क्रिय पारिदियो कि सम्पूर्ण मनुष्यको अन्तरात्माबाट आनन्द, उत्सवलाई खोसिदियो । यो जीवन वास्तवमा दु:खपूर्ण भएर हामी दु:खी भएका होइनौं, जीवनलाई आनन्दपूर्ण बनाउने क्षमता र पात्रता उपलब्ध नभएर जीवन दु:खपूर्ण बनेको हो । हामीले दु:ख दृष्टिबाट जीवनलाई हेर्ने प्रयास गरेको हुनाले जीवन दु:खपूर्ण बनेको हो । एउटा अन्धो मानिस प्रचण्ड सूर्य प्रकाशमा उभिएर पनि औंंसीको झैं अँध्यारो छ वातावरण भन्छ भने त्यसमा सूर्यको कुनै दोष हुँदैन र उक्त अन्धो व्यक्ति पनि दोषी हुँदैन किनकि ऊसँग दृष्टि क्षमता छैन । 
    जीवन आनन्दलाई नदेख्ने हामी आफैं दोषी छौं । हामी अन्धा होइनौं । आँखा त भएको तर चिम्लिएर बसेको स्थिति हो–हाम्रो । अन्धो भएका भए पनि क्षम्य हुन्थ्यौं । आँखा भएर पनि बन्द गरेर आफंैले एउटा धु्रवचक्र उत्पन्न गरेका छौं । जीवन हाम्रो दु:खपूर्ण किन छ भने, जीवनको आनन्दलाई देख्ने, हेर्नेवाला नै हामीलाई अवगत छैन । 
    मैले सुनेको थिएँ, एउटा घरमा धेरै पुरानो वीणा थियो । यो वीणा त्यस घरमा घाँडो अवस्थामा उपेक्षित थियो । कहिले बच्चाले चलाउँथे । कहिले चराचुरुङ्गी, मुसा आदिले बेसुरको चर्को लयको आवाज निकाल्थे । कहिले वीणा खस्थ्यो र त्यसको झन्कारले घरमा डिस्टर्व हुन्थ्यो । एकदिन सबै जना मिलेर निर्णय गरे कि यो उपद्रको जड वीणालाई फ्याकिदिऊँ । अनि लगेर फोहोर फाल्ने ठाउँमा फ्यँँकिदिए । 
    संयोगवश एउटा कुशल वीणा वादक त्यहींँबाट गुजं्रदै थियो । स्वस्थ वीणालाई देखेर अचम्मित भयो र त्यसलाई श्रद्धापूर्वक उठायो अनि उसका कुशल औंलाहरू वीणाको तारमा सल्बलाउन थाले । अद्भुत स्वर लहरी गुञ्जन थाल्यो । त्यस घरका मानिस बाहिर आएर हेर्न थाले र वीणावादकसँग भने–‘हामीलाई थाहा थिएन हजुर यो वीणामा यति गहिरो संगीत लुकेको छ भनेर हामीलाई क्षमा गर्नुहोस् । हामीले यसलाई सारा उपद्रवको कारण मानेर बाहिर फ्याँकेका थियौं । तपार्इंले त हाम्रो आँखा खोलिदिनुभयो ।’ वीणावादक भन्छन्–‘यो वीणामा केही लुकेको छैन । जस्तो औंला लिएर मानिस वीणा भएको ठाउँमा जान्छ त्यही नै वीणामा प्रकट हुन्छ ।’
    साधकवृन्द, यो जीवनरूपी वीणामा पनि केही लुकेको छैन । हामीजस्तो औंला लिएर अर्थात् दृष्टि लिएर जीवन निकट जान्छौंं त्यही नै जीवनबाट प्रकट हुन थाल्छ । तर हाम्रो दुर्भाग्य, जीवन वीणाबाट आनन्दको संगीत निकाल्न सक्दैनौं अनि दोष वीणालाई दिन्छौं । दोष दिएर वीणाबाट संगीत निस्कने होइन । बरु औंलालाई कुशल बनाउनतिर लागौं । आफ्नै औंला छन् अकुशल तर दोष वीणालाई दिन्छँैं । साथै अर्को कुरा जीवन वीणाको तार कहिले विलासितामा खुकुलो पारेर संगीत निकाल्ने प्रयास गर्छाैं र कहिले बेसरी कसेर अर्थात् अनावश्यक तप र शारीरिक कष्टको माध्यमबाट आनन्दको खोजी गर्छाैं । दुवै अतिबाट संगीत पैदा हुँदैन । जीवन वीणाको तारलाई साम्रोसँग कसे मात्र आनन्दको संगीत हाम्रो जीवनमा, समाज, राष्ट्र एवं अन्तर्राष्ट्रिय स्तरमा गुञ्जन सक्छ। 

प्रा. विनोद शर्मा (स्वामी आनन्द विनोद) 
संरक्षक–विश्व जागरण अभियान