अपांगता सजावट सामग्री होइन

सिर्जना कट्टेल

भाद्र ३१, काठमाडौं ।  बीस वर्षको उमेरमा जब म बिमारका कारण ‘अपांग’ भएँ, मेरो मात्र होइन, परिवारकै जीवन परिवर्तन भयो । म सोच्छु, मेरा ममीबाबाले यो स्थिति स्विकार्नुभएको छैन, भविष्यमा पनि स्वीकार्य हुनेछैन । किनभने, उहाँहरूकी छोरीको जीवन पूरै फेरिएको छ । अहिले म आत्मस्वीकृतिको अत्यन्तै गाह्रो बाटोमा सदैव शिर उच्च राखेर हिँड्न सिक्दै छु ।

अपांगताको प्रारम्भिक वर्षमा मैले एउटा संस्थामा स्वयंसेवा गर्ने निर्णय गरेँ । त्यो संस्था मजस्तै बालबालिकाका लागि हो । त्यसले आवश्यकता ख्याल गर्छ, प्रशिक्षण र शिक्षा दिन्छ । तर ती बालबालिका र ममा केही फरक छ । हाम्रा शारीरिक, मानसिक, भावनात्मक र आर्थिक रूप असमान छन् । अर्को कुरा, उनीहरूलाई केवल यो जीवन थाहा छ । 

बाबा मलाई त्यहाँ लैजान उत्साहित हुनुभएन । यो व्यवहार अन्य समयभन्दा भिन्न थियो । उहाँलाई डर थियो, म निराश भएँ भने ? आफ्नो क्षमतामा विश्वास र आशा गुमाउन थालेँ भने ? मेरो आत्मसम्मान र आत्मछविमा कहिल्यै निको नहुने चोट लाग्यो भने रु यस्ता धेरै प्रश्नले उहाँहरू घेरिनुभएको थियो । ममी र बाबाले डरको लामो सूची सुनाउनुभयो । म सहमत भएँ अर्थात नजाने निर्णय गरेँ । फर्किएर हेर्दा लाग्छ, त्यो राम्रो निर्णय थियो ।

उहाँहरूलाई अधिक चिन्ता लाग्ने विषय थियो, हाम्रो जस्तो विकासशील देशमा सामाजिक सञ्जालमा तस्बिरको प्रदर्शन केवल आफ्नै स्वार्थ पूर्तिका लागि गरिन्छ । यसले अरूको मानसिक छविमा के हानि पुर्‍याउन सक्छ भन्ने सोचिँदैन । सामाजिक सञ्जालले वृद्धाश्रममा जन्मदिन मनाउने चलन ल्यायो । त्यसपछि अनाथालयमा मनाउन सुरु भयो । अहिले अपांगता भएका बालबालिकासँग जन्मदिन मनाउने लहर छ । मलाई लाग्थ्यो, यो राम्रो कार्य हो । 

यसो सोच्दा, तपाईंले आफ्नो विशेष दिन यस्ता बच्चासँग बिताउनुभन्दा महान् अरू के हुन सक्छ ? संघर्ष गर्दागर्दै तपार्इंलाई बालबालिकाले नमस्कार गरिरहेका छन्, मुस्कुराउँदा विरूप भए पनि तपाईंलाई आफ्नो घरमा स्वागत गर्दै छन् । यो दृश्यभन्दा राम्रो तस्बिर के हुन्छ ? तपाईं आफ्नो केक काट्नुहुन्छ, उनीहरू तपाईंका लागि सकी नसकी ताली बजाउँछन् ।

तपाईं उनीहरूलाई खाना र उपहारका साना प्याकेट दिनुहुन्छ, छलकपटरहित मीठो मुस्कान छर्छन् । मुख्य कार्यक्रम ‘फोटो सत्र’ को पालो आउँछ । तपाईं त्यहाँ आफ्ना साथी र परिवारका साथ सबैभन्दा राम्रो लुगामा हुनुहुन्छ । तिनीहरू सधैंका सामान्य र फोहोर कपडामा छन् । केही देखिने गरी खाना खाने संघर्षमा लागिपरेका छन् । त्यसपछि तपाईं त्यो उत्तम फोटो सोसल मिडियामा पोस्ट गर्नुहुन्छ र लेख्नुहुन्छ कि तपार्इं कस्तो भाग्यमानी हुनुहुन्छ, यो एक विशेष दिन थियो आदि । के हामी आत्ममोहको दास बनिसकेका छौं ?

तस्बिरहरू अनलाइन पोस्ट गरेर हामी विश्वलाई आफ्नो कथाबारे भनिरहेका हुन्छौं । हामी सबैसँग एउटा कथा छ, आफ्नै जीवनबारे । हामी आफैंलाई हरेक दिन भन्छौं– म एक असल व्यक्ति हुँ, म समानता, कानुन आदिमा विश्वास गर्छु । हामी यो कथामा विश्वास गर्न चाहन्छौं भलै यो सत्य होस् नहोस् । त्यस दिन तपाईं आफैंले आफैंलाई भन्दै हुनुहुन्छ, म यो गर्दै छु किनभने म समाजको परवाह गर्छु । म यो गर्दै छु, किनभने म एक असल व्यक्ति हुँ । मलाई समाजका पीडाको बोध छ ।

तपाईं त्यहाँ केवल केही घण्टाका लागि आउनुभयो । तपाईंले तिनीहरूसँग खाना खानुभएन । तिनीहरूका अनुहार स्पर्श गर्न घिन मान्नुभो किनभने तिनीहरू लगातार र्‍याल चुहाइरहेका थिए । आफ्नो नाक खुम्च्याउँदै तपाईं उनीहरूको छेउबाट हिंड्नुभो किनकि उनीहरूमध्ये केहीबाट मलमूत्र र उल्टीको गन्ध आउँदै थियो । त्यो सबै क्यामेराले खिचेन । तपाईं यस अवसरको उत्तम फोटो सेयर गर्नुहुन्छ, तपाईंले संसारलाई बताइरहनुभएको छ, ‘मैले यो गरेँ किनभने म एक असल व्यक्ति हुँ ।’ जब तुरुन्तै लाइक र राम्रा टिप्पणी आउन थाल्छन्, तपाईंको कथा पुष्टि हुन्छ । यो संसारले विश्वास गर्छ, साँच्चै तपाईं धेरै असल व्यक्ति हुनुहुन्छ ।

तपाईंले कहिल्यै सोच्नुभएको छ, तपाईंको यो उत्सवले तिनीहरूलाई के गर्छ ? तपाईं सोच्नुहुन्छ, तिनीहरूलाई केही थाहा छैन, उनीहरू चिन्ता गर्दैनन् र अन्य चिज भन्नुहुन्छ, जुन म लेख्न चाहँदिनँ तर तिनीहरूलाई तपाईंको यो उत्सवले अनेक थरी भावना महसुस गराउँछ । तिनीहरूमध्ये केही आफ्नै अस्तित्वलाई प्रश्न गर्छन् ।

वास्तविक प्रश्नहरू तिनीहरूका हृदयमा लुकेका छन् जुन तिनीहरूले शब्दहरूमा भन्न सक्दैनन्, ‘जब म ठूलो हुन्छु, के म पनि तपाईंजस्तै काम गर्न सक्छु ? के मेरो जिन्दगी पनि तपाईंको जस्तै हुन सक्छ ?’ तर हामी उनीहरूलाई सहानुभूति र दयाको वातावरणमा जीवन बाँच्न सिकाइरहेछौं । हाम्रो क्रियाकलापले तिनीहरूलाई पटक पटक भन्ने गर्छ, यो एक मात्र वातावरण हो, जसले तिमीहरूको चिन्ता र प्रेम गर्छ । प्राप्त गर्नेभन्दा ‘दिने’ शक्ति सधैं ठूलो हो । यो कुरामा हामी सबैको सहमति छ । यो शक्ति तिनीहरूसँग कहिल्यै हुनेछैन किनभने तिनीहरू अपांग र असक्षम छन् ।

के सोच्नुभएको छ, तपाईं अपांगता भएका बालबालिकासँगको फोटो पोस्ट गर्न किन हिचकिचाउनुहुन्न रु ? यसमा शक्तिको खेल छ ? तपाईं अन्य नचिनेका बच्चासँग फोटो पोस्ट गर्नुहुन्न त । हुन सक्छ तपाईं कसैलाई चिन्नुहुन्छ । जस्तै– आफैंलाई वा अन्य नागरिक जो तत्पर, तयार र सक्षम छन्, ती बालबालिकाको रक्षा गर्न । तपाईंको संस्कृतिले सक्रिय रूपमा बच्चाको गोपनीयता र सुरक्षाको रक्षा गर्छ । तपाईंलाई थाहा छ, यस्तो गर्नु गलत हो ।

अपांगता भएका बालबालिकासँग फोटो खिच्नु अगाडि तपाईंले चिन्नुभएको थिएन, न त ती बच्चासँग तपाईंको कुनै सिधा सम्बन्ध छ । अपांगता भएका बालबालिकासँग फोटो पोस्ट गर्न अनुमति छ भन्ने तपाईंलाई किन लाग्छ ? यो व्यवहार किन सांस्कृतिक रूपमा स्वीकार्य मानिन्छ ? ती बच्चालाई कुनै सम्बन्ध नभएका मानिसँग देख्दा हामी किन चिन्ता गर्दैनौं ?

तस्बिर सेयर गरेर तपाईं ती बच्चाको गोपनीयता, चासो र सुरक्षाको ‘ओभरराइड’ गर्दै हुनुहुन्छ । ती बच्चाले तपाईंसँगको फोटो देख्दा भेट्टाउँदा के भन्छन् ? उनीहरू लाइक र कमेन्ट्स बढाउने सदन मात्र थिए ? गहिरिएर सोच्नुहोस्, तपाईंको त्यो एक दिन उनीहरूका लागि वर्षको हरेक दिन हो । मेरो परिवार मलाई चोट पुर्‍याउन सक्ने सबै कुरा रोक्न हरबखत लागि पर्छ ।

हामी सबै यो हाम्रो परिवारका बच्चाका लागि गर्छौं तर के यो हामी सबै ती अबोध बालबालिकाका लागि गर्छौं ? हामीले होइन भने कसले गर्छ ? के तपाईंले सोच्नुभएको छ, तपाईंको यस्तो ‘उत्सव’ ले तिनीहरूलाई के सिकाउँछ ? आत्ममोह, आत्मपूजा मात्र तपाईंको जीवनको लक्ष्य हो ? त्यसका लागि उनीहरू दयाको पात्र बन्नु ? तपाईं इमानदार हुनुहुन्छ र हो भन्नुभयो भने धन्यवाद, तपाईंको सत्य जवाफका लागि ।

मैले तपाईंलाई केही भन्न मन छ । तपाईं किन त्यो तस्विर आफैंमा सीमित राख्न सक्नुहुन्न ? तपाईंलाई इच्छा छ भने आफ्ना प्रियजनलाई देखाउनुहोस् तर अफलाइन । पोस्टको लक्ष्य अरूलाई प्रोत्साहित गर्नु हो भने त्यस संगठनको तस्बिर र कामकारबाही पोस्ट गर्नुहोस् । तपाईं ती बालबालिकाबीच नै मनाउनु चाहनुहुन्छ भने आफ्नो जन्मदिनमा अपांगता भएकालाई आजीवन समर्थन, प्रोत्साहन गर्ने दृढ प्रतिज्ञा गर्नुहोस् । हरसम्भव प्रयास गर्ने ती अपांगता भएका बालबालिकालाई सबल सक्षम नागरिक बनाउने अठोट लिनुहोस् । सुनिश्चित गर्नुहोस् कि उनीहरूले गरिबी र भेदभावविरुद्ध कहिल्यै एक्लै लड्न नपरोस् ।

तपाईंको प्रतिज्ञाले समाजमा उनीहरूको अधिकार सुनिश्चित गर्छ, उनीहरूको जीवनमा ठूलो फरक पार्न सक्छ । आफ्ना साथी र परिवारलाई अपांगता भएका बालबालिकाको स्वास्थ्य, पुनर्वास, शिक्षा र समावेशीकरणमा सहयोग पुर्‍याउन प्रोत्साहन गर्नुहोस् । तपाईंको अभियानलाई सार्थक पार्नुहोस् तर कुनै बालकको तस्बिर प्रयोग नगर्नुहोस् । कृपया, आफ्नो जन्मदिनसँगै उनीहरूमध्ये एकको पनि जन्मदिन मनाउनुहोस् । 

एउटा उखान छ, ‘दाहिने हातले दिएको देब्रे हातलाई थाहा नदिनू ।’ अब यसलाई नीति बनाएर प्रचलनमा ल्याउनुपर्छ । केही कुरा दिनु मात्र दान होइन, अरूको जीवनमा सकारात्मक परिवर्तन ल्याइदिन सक्नु खास दान हो । हाम्रो जीवनमा हामीभन्दा फरक मानिस कहिलेबाट सजावटका सामान भए ? हामी किन यो खराब व्यवहारको निन्दा गर्दैनौं ? यी बच्चासँग जन्मदिन मनाउँदा तपाईं के कुराको कमी छ भन्ने उनीहरूलाई महसुस गराउँदै हुनुहुन्छ। यसो गर्नुअघि गम्भीरतापूर्वक सोच्नुहोस्।